موضوع تدوین کتاب‌های مرجع دندان‌پزشکی و احتمال معرفی آنها به عنوان منبع آزمون دستیاری دندان‌پزشکی یکی از مباحث پر چالش دندان‌پزشکی طی سه چهار سال‌ اخیر بوده است. بار دیگر با نزدیک شدن به زمان برگزاری آزمون دستیاری دندان‌پزشکی و متعاقب آن اعلام منابع آزمون سال آینده بحث کتاب ملی به یکی از موضوعات داغ دندان‌پزشکی تبدیل شده است.

جدا از بحث‌های داغ فضای مجازی و موضع‌گیری طرفداران و مخالفان، برخی از فعالان صنفی یا اساتید دانشگاهی نیز در موافقت یا مخالفت با سیاست تدوین کتاب‌های مرجع دندان‌پزشکی به میدان آمده‌ و نقطه‌نظرات خود را در قالب نامه خطاب به بالاترین مرجع حوزه آموزش پزشکی، یعنی وزیر بهداشت، منعکس کرده‌اند.

آیا کتب مرجع دندان‌پزشکی می‌تواند مرجع باشد؟
دکتر باقر شهنی‌زاده، رییس انجمن دندان‌پزشکان عمومی ایران در نامه‌ای به وزیر بهداشت در مخالفت با کتاب ملی پس از ذکر یک مقدمه دلایل زیر را طرح می‌کند:
- این کتاب‌ها مملو از اشتباهات ترجمه، غلط‌های املایی و مفهومی است که موجب سردرگمی و اشتباه در بهره‌وری از نتایج آن می‌شود، به‌خصوص اشتباهات محتوایی و علمی که در حد تناقض مسجل گردیده است.
- کتاب مرجع الزاما باید به‌عنوان رفرنس قبلا تدریس شده باشد، تا رفرنس بودن آن سندیت داشته باشد. این سندیت در نتیجه تایید شورای تخصصی باید به صورت محدود و آزمایشی طی چند سال مورد تدریس قرار گیرد تا پس از اصلاحات نهایی به صورت سراسری مورد ارزیابی قرار گیرد.
- هر چند کشور ما به کنوانسیون رعایت حق کپی رایت نپیوسته است اما در صورت طرح شکایت استفاده از کتب تکست توسط بیش از ۵۰۰ مولف این کتاب‌ها، عواقب آن برای وزارتخانه موظف آموزش پزشکی و دولت به نفع مصالح و منافع ملی نخواهد بود. نقض آشکار کپی رایت قطعی است و تبعات جهانی آن هزینه‌ساز می‌باشد.
- ارجاع منابع اصلی در فهرست کتاب‌های ملی به تعداد زیادی از پایان نامه‌ها، در هیچ کتاب معتبر تکست مسبوق به سابقه نیست.
- با این روش ضمن حذف کتب تکست با زبان بین‌المللی و اصل قراردادن کتب فارسی، ارتباط با منابع و مجاری بین‌المللی علمی را کاهش می‌دهد و در طولانی مدت کیفیت آموزش را مشکل ساز می‌کند. ضمن انکه ترجمه زمان‌بر تکست‌های معتبر همزمان با ویرایش کتاب مرجع بعدی مصادف می‌شود که تجدید چاپ جدید مطرح و از علم روز دنیا عقب می‌ماند.
در این میان سوال اصلی که به وجود می‌آید این است که چرا با وجود این همه اعتراض که به صورت طومار و مکاتبات عدیده از سوی دندان‌پزشکان کشور تسلیم اکثریت مطلق مقامات مسئول و موظف گردیده است، ختم قاطع و تصمیم حقوقی موثر برای این مهم در هیچ مقطعی اتخاذ نشده است؟ وقت و انرژی این همه نیروی جوان متخصص که سرمایه‌های ملی این مملکت می‌باشند چرا باید با عدم توجه و بعضا برخوردهای غیرمسئولانه و در ‌‌نهایت کم توجهی و ناتوانی در احراز جایگاه پاسخگویی به هدر رود!

تاکید بر حداقل توانمندی‌های یک دندان‌پزشک عمومی
دکتر رضا پورعباس، استاد پریودنتولوژی دانشکده دندان‌پزشکی تبریز، در واکنش به نامه رئیس انجمن دندان‌پزشکان عمومی ایران، در نامه‌ای خطابه به وزیر بهداشت اینگونه نوشت:
اینجانب به‌عنوان استاد پایهٔ ۳۱ دانشگاه و کسی که سال‌های عمر خود را وقف تدریس و تحقیق در زمینه آموزش پزشکی و نیز پزشکی مبتنی بر شواهد در دانشگاه‌های داخل و خارج از کشور کرده، نامهٔ مذکو را بسیار به دور از انصاف و بدون در نظر گرفتن واقعیت‌های موجود یافتم.
و در دفاع از طرح تدوین کتاب‌های مرجع دندان‌پزشکی نوشت:
- کتاب‌های مرجع دندان‌پزشکی عمومی با مساعی و تلاش‌ حدود ۶۰۰ عضو هیات علمی دانشگاه‌های سراسر کشور و حتی برخی از اعضای هیات علمی ایرانی دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی، به رشتهٔ تحریر درآمده است. بی‌اعتبار کردن این تلاش‌ها و فاقد ارزش علمی دانستن آن‌ها، جای بسی شگفتی و تاسف است!
- نظام آموزش دندان‌پزشکی کنونی وارث بی‌برنامه‌گی و از هم گسیختگی‌های عدیده‌ای می‌باشد که ریشه آن‌ها به سال‌ها قبل و دولت‌های پیشین بر می‌گردد. گسترش بی‌رویهٔ دانشکده‌های دندان‌پزشکی، بدون «نیاز سنجی» در عرصه‌های واقعی و از طرفی توجه ناکافی به مقوله «اعتبار بخشی»، میراثی را به مسئولین فعلی دبیرخانه آموزش دندان‌پزشکی و تخصصی کشور وانهاده بود که مدیریت آنها را بس دشوار و بلکه ناممکن می‌نمود. در مجموعه‌ای بسیار ناهمگن با تعدادی (بیش از نیاز واقعی) دانشکده‌های دندان‌پزشکی که نیمی از آن‌ها فاقد امکانات آموزشی بوده و اعضای هیات علمی آن‌ها متشکل از تعداد انگشت شماری استادیار جوان که اولین روز‌های تدریس خود را شروع می‌کردند، بود، «برنامه ریزی»، «مدیریت» و «پایش» آموزشی، امری نا‌شدنی می‌نمود! خوشبختانه تدوین کتاب‌های درسی نه تنها در استاندارد سازی محتوای آموزشی، گام بسیار مهمی بود بلکه زیر ساخت‌های لازم را برای «اعتبار بخشی» و «ارزشیابی» آتی این دانشکده‌ها را نیز فراهم نمود.
- آنچه ارزش این کتاب‌های مرجع و محصولات علمی را دو چندان می‌کند (بر خلاف آنچه که در نامهٔ فوق الذکر ادعا گردیده است) الزام به رعایت حقوق مصنفین و مولفین (کپی رایت) می‌باشد. در واقع برای نگارش این کتاب‌ها مجموعه‌ای از افراد هنرمند و گرافیست، با دریافت نقطه نظرات نویسندگان، اقدام به تولید برونداد‌های «اصیل» آموزشی نموده‌اند. از طرفی بسیاری از تصاویر کلینیکی مربوط به کیس‌های نویسندگان بوده و به هیچ وجه کپی برداری نبوده است. با این وجود؛ اینجانب مواردی از عدم دقت در خودداری از درج تصاویر و یا نمودارهای ماخوذه از برخی منابع را رد نمی‌کنم و مصرانه بر رفع آن‌ها در ویراش‌های بعدی این کتاب‌ها ابرام دارم.
- اساساً انجام چنین کار بدیع و عظیمی بدون مشکلات و برخی کاستی‌ها میسر نبود. وجود برخی اشتباهات تایپی علی رغم وارسی‌های متعدد نیز اجتناب ناپذیر بوده است که حتماً در سری دوم چاپ؛ رفع و اصلاح آن‌ها مد نظر خواهد بود. اما اینکه رئیس انجمن دندان‌پزشکان عمومی این کتاب‌ها را «مملو از اشتباهات ترجمه، غلط‌های املایی و مفهومی» دانسته، یا به دلیل عدم آشنایی ایشان با مفهوم کلمه مملو و در غیر اینصورت سیاه نمایی و غیر منصفانه می‌باشد.
- اینکه ادعا می‌شود این کتاب‌ها جایگزین کتاب‌های رفرنس بین‌المللی خواهند بود، اصلاً صحیح نیست! اصولاً چنین ادعایی نه از طرف دبیرخانه شورای آموزش دندان‌پزشکی و نه از طرف نویسندگان کتاب‌های مذکور هیچ‌گاه مطرح نبوده و نیست! پر واضح است که برای تمام رشته‌های علوم پزشکی و دندان‌پزشکی، کتاب‌های درسی متعددی نگاشته شده و می‌توانند کماکان مورد بهره برداری قرار گیرند. مطالعه کتاب‌های درسی به زبان انگلیسی مخصوصاً توسط دستیاران نه تنها توسط دبیر خانه توصیه شده، بلکه استفاده از این کتاب‌های درسی آن هم آخرین ویراش آن‌ها و به زبان انگلیسی، به عنوان رفرنس امتحانات دانشنامه تخصصی و ارتقا دستیاران، الزامی و اجباری می‌باشد!
- آنچه در این میان قابل تامل می‌باشد این است که در غالب کتب انگلیسی، «باید‌های یادگیری» برای یک «دندان‌پزشک عمومی» مشخص نبوده و بلکه گروه هدف آن‌ها شامل طیف وسیعی از دندان‌پزشکان عمومی، متخصص و حتی فلوشیپ می‌گردد! ولی آنچه که کتاب‌های مرجع داخلی بر آن تاکید دارند، تربیت استاندارد و بر اساس «حداقل توانمندی‌های مورد انتظار» از یک دندان‌پزشک عمومی است.
- نکته دیگر اینکه خوشبختانه دبیرخانه شورای آموزش دندان‌پزشکی و تخصصی با مسئله کتاب‌های درسی کاملاً پویا و قابل انعطاف برخورد نموده است به‌نحوی که همواره از گروه‌های آموزشی برای هر چه بهتر نمودن محتوای آن‌ها نظر خواهی و تمام موارد مربوطه را در تدوین کوریکولوم‌های آموزشی مورد توجه قرار می‌دهد.
- ارجاع کتاب‌های مرجع به پایان‌نامه‌ها و آنچه اصطلاحاً gray literature نامیده می‌شود، نه تنها نقطهٔ ضعفی برای این کتاب‌ها محسوب نمی‌شود بلکه براساس آخرین مبانی و اصول «پزشکی مبتنی بر شواهد» ارجاع به چنین منابعی بر ارزش نگارش این متون می‌افزاید.‌ ای کاش نویسندهٔ محترم قبل از نگارش نامهٔ خود با تعدادی از صاحبنظران و افراد مطلع در این باره مشاوره می‌نمودند.

لازمه حیات کتب ملی، بازنگری و اصلاح مستمر
دکتر فاطمه عزالدینی، استاد گروه رادیولوژی دهان و فک و صورت دانشکده دندان‌پزشکی یزد و سرپرست گروه نویسندگان کتاب مرجع رادیولوژی دهان و فک و صورت نیز در نامه‌ای به وزیر بهداشت درباره طرح برخی از اعتراضات درباره کتاب ملی، چنین نوشت:
- کمیته اصلی و کمیته‌های راهبردی تدوین‌گر مجموعه کتب مرجع، از همکاران شناخته شده و با سابقه چندین ساله در امر آموزش و پژوهش و تعدادی از اعضای هیات‌های ممتحنه بورد تخصصی رشته‌های مختلف دندان‌پزشکی تشکیل شد که به نوعی در برگیرنده عالم‌ترین‌های رشته‌های گوناگون دندان‌پزشکی بوده‌اند.
- تدوین کتب مرجع در وهله اول برای آزموش دانشجویان دوره عمومی دندان‌پزشکی بوده که متأسفانه تا پیش از این، مطالب درسی خود را عمدتاً از طریق جزوه‌نویسی فرا می‌گرفته‌اند. از سال تحصیلی ۹۵-۹۴ این کتب مورد تدریس ما بوده و آزمون‌های تحصیلی را نیز از محتوای این کتب برگزار نموده‌ایم.
- با این اقدام مجالی برای عرضه نتایج تحقیقات اساتید و پژوهشگران دندان‌پزشکی کشور فراهم شده که بی‌تردید زمینه مساعدی را برای بالندگی و رشد تحقیقات دندان‌پزشکی در کشور فراهم خواهد نمود.
- مطالب مندرج در کتب مرجع بدون تردید تفاوت بارزی با علوم دندان‌پزشکی رایج در دنیا ندارد. اما مزیت مهم آن این است که عمده تصاویر از بیماران ایرانی مراجعه کننده به دانشکده‌ها و مراکز درمانی داخلی بوده و همچنین قاطبه فتوگرافی‌ها و طراحی‌های مربوطه نیز توسط مؤلفین صورت گرفته است.
- لازمه حیات این اثر ارزنده، پس از حمایت قاطع مسئولین از آن، بازنگری و تکمیل و اصلاح مستمر محتوای کتاب‌ها می‌باشد که برای انجام این مهم نیز جلساتی در دبیرخانه شورای آموزش دندان‌پزشکی و تخصصی تشکیل و دستورالعمل‌های مربوطه جهت بازنگری و به روز شدن مطالب کتاب تهیه و به گروه‌های مربوطه ارسال گردیده است. به‌طوری که یکی از گروه‌ها بازنگری‌های لازم را انجام داده و کتاب آماده چاپ دوم است.

منبع: دندانه